Polska rzadko kiedy wymieniana była w gronie państw słynących z sukcesów podróżniczych i odkrywczych...

Gdy myślimy o tych odkrywcach, dzięki którym na mapach znalazło się kilka dodatkowych kontynentów, którzy nazwali góry i rzeki lub po prostu szerzyli wiedzę o dalekich zakątkach - przychodzą nam do głowy takie nazwiska jak Krzysztof Kolumb, Henry Morton Stanley, Roald Amundsen czy David Livingstone.

Tymczasem mapa świata aż roi się od nazw geograficznych pochodzących od nazwisk Polaków.

Spośród najbardziej znanych miejsc nazwanych na cześć konkretnych osób, wyróżnić możemy dwa szczyty w koronie świata - Mount McKinley i Mount Everest, Kolumbię - od nazwiska Kolumba, całą Amerykę - nazwaną tak na cześć Amerigo Vespucciego, Jezioro Wiktorii, Zatokę Hudsona czy Cieśninę Magellana. Ale czy Polacy powinni się czuć niczym ubodzy krewni wielkich podróżników i osobistości, użyczających swych imion i nazwisk nowo odkrywanym miejscom na Ziemi? Jak się okazuje - nie do końca, gdyż mamy swój całkiem spory wkład w nazewnictwie geograficznym. Paradoksalnie to w tych najtrudniejszych momentach naszej historii, kiedy Polska jako państwo znikła z map, jej istnienie zaznaczono na nich w inny sposób. Kiedy wielu niepokornych rodaków nie chciało podporządkować się obcej władzy, niektórzy z nich zaczęli podróżować po świecie, dzięki czemu dzisiaj możemy zdobywać australijską Górę Kościuszki, czy być jednym z nielicznych państw posiadającym własną stację antarktyczną - nazwaną imieniem Henryka Arctowskiego.

Chilijski "Sługa Boży"

Otóż nawet obcojęzyczne źródła wymieniają przynajmniej kilka polskich nazwisk, które odcisnęły znaczący ślad na mapie świata oraz w historii odkryć geograficznych. Trudno powiedzieć, kto jest najbardziej zasłużony w tej materii, lecz z pewnością najwięcej śladów po sobie pozostawił Ignacy Domeyko. Zwany przez wielu "obywatelem świata", urodzony w 1802 r. na terenie dzisiejszej Białorusi, znany stał się znacznie bardziej jako przybrany syn Chile - państwa, które uhonorowało go honorowym obywatelstwem i w którym dziś trudno znaleźć miasto, gdzie nie byłoby ulicy, placu, skweru czy pomnika Domeyki. Chile - kraj, o którego geografii mówi się, że jest szalona, to właśnie Domeyce zawdzięcza swą pierwszą mapę geologiczną oraz odkrycie niezwykle rzadkich złóż arsenku miedzi, zwanego dziś powszechnie domeykitem (dzięki austriackiemu mineralogowi Haidingerowi).

Ale Ignacy Domeyko nie przybył do Chile jako podróżnik. Zamieszkał tam na stałe jako chemik i mineralog, a potem działał przez lata jako profesor w Institució Nacional oraz rektor Universidad de Chile! I właśnie dzięki temu w Chile jego nazwisko można spotkać niemalże na każdym kroku! Wykaz miejsc geograficznych noszących imię Ignacego Domeyki znajduje się w ramce obok, choć nie można zapominać także o wspomnianych już niezliczonych ulicach Domeyki, pomnikach czy Muzeum Mineralogicznym jego imienia w La Serenie. Ba, w 1996 r. w Chile zawiązała się nawet inicjatywa wnioskujących o uznanie Domeyki za Sługę Bożego!

Australijski odkrywca

Oczywiście Domeyko nie jest jedynym powodem do dumy jeśli chodzi o polskie odkrycia geograficzne. Druga znana w świecie postać to Paweł Edmund Strzelecki - jeden z pierwszych badaczy Australii. Osobistość, o której w samych superlatywach wypowiadali się chyba najbardziej znani podróżnicy XIX wieku - Henry Morton Stanley oraz David Livingstone. Strzelecki był pierwszym Polakiem, który samotnie wyruszył w podróż dookoła świata, co miało miejsce w 1834 r. Po pierwszym etapie podróży, którym były Ameryka Północna, a przede wszystkim Półwysep Huron, oraz Ameryka Południowa - w 1839 r. zawitał do Oceanii. Tam dokonał swych najznamienitszych badań geologicznych; odkrył olbrzymie złoża złota, a także wspiął się na najwyższy - jak wówczas mniemano - szczyt kontynentu, który nazwał Górą Kościuszki. Później co prawda okazało się, że w Australii znajduje się wyższa góra od tej zdobytej przez Strzeleckiego -jednak w uznaniu dla jego zasług, nazwę przeniesiono na tę naprawdę najwyższą.

Strzelecki zdobył wielkie poważanie w geograficznym światku; szczególnie ceniono go za monumentalne, ponad 500-stronicowe dzieło pt. "Fizyczny opis Nowej Południowej Walii i Ziemi Van Dienena", które na długie lata stało się wyznacznikiem wiedzy o Australii. To między innymi za tę publikację otrzymał z rąk Królowej Wiktorii ordery Św. Michała i Św. Jerzego, a także honorowy doktorat uniwersytetu w Oxfordzie.

Warto więc zatem przytoczyć fragment zapisków Strzeleckiego, pochodzących z jego dziennika. Zapisków, w których już wtedy określał Australię jako gościnną ziemię, o otwartych dla wszystkich gości ramionach: "Od czasu mego przyjazdu do Sydney nie mogę się nadziwić, czy naprawdę jestem w stolicy tej Botany Bay, którą opisywano jako "społeczność zdrajców", jako najbardziej zdemoralizowaną kolonię znaną w dziejach świata, jako posiadłość, która raczej rzuca cień niż blask na brytyjską Koronę... Tego samego wieczoru, zachowując wszelkie środki ostrożności, ochraniając mój zegarek i sakiewkę, uzbrojony w kij, zeszedłem na ląd... Tymczasem na ulicach Sydney panował niezmącony spokój, jakiego nie widziałem w innych portach Zjednoczonego Królestwa. Ani śladu pijaństwa czy bijatyk marynarzy, ani śladu prostytucji. George Street, Regent Street imponowały domami i sklepami, których styl przypomniał Londyn. (...) odtąd mam poczucie absolutnego bezpieczeństwa, a delikatny powiew łączy się z nastrojem i czarem samotnego spaceru! O dziesiątej wieczorem ulice są już puste."

Na koniec krótka notka autorstwa samego… Karola Darwina, który otrzymawszy egzemplarz książki Strzeleckiego napisał tak: "Gratuluję Panu ukończenia pracy, która z pewnością kosztowała wiele wysiłku. Jestem zaskoczony wielością doniosłych spraw, o których Pan pisze. Niech wolno mi będzie wyrazić żal, że nie ma tam o wiele obszerniejszych wyjątków z "Dziennika podróży". Mam nadzieję, że pewnego dnia zostanie on opublikowany w całości... Z całego serca życzyłbym sobie, żeby choć czwarta część naszych angielskich autorów umiała myśleć i pisać językiem choć w połowie tak żywym, a przy tym prostym."

Od Ameryki po Azję...

Strzelecki i Domeyko to nazwiska dwóch niezwykle zasłużonych dla polskich tradycji podróżniczych postaci, nazwiska nadal widoczne na mapach świata. Dzięki ich odkryciom rozsławione zostały na cały świat także inne polskie znamienitości. Na liście odimiennych nazw geograficznych widnieją nie tylko nazwiska innych podróżników, ale także m.in. żołnierzy, którzy położyli szczególne zasługi dla historii kilku obcych państw. I tu znów pojawia się… Tadeusz Kościuszko, którego imię nosi nie tylko najwyższa góra Australii, lecz również wiele miast w USA, gdzie Kościuszko uważany jest za bohatera narodowego ze względu na zasługi położone w okresie wojny o niepodległość. Jego nazwiskiem opatrzono też grupę wzgórz w Alpach Australijskich oraz wyspę u wybrzeży Alaski. Podobnie rzecz się ma z Kazimierzem Pułaskim, który z tego samego powodu co Kościuszko został patronem wielu amerykańskich miast.

Nie należy zapominać o osobach z pozoru nieco mniej znanych. Chociażby o Jadwidze Toeplitz-Mrozowskiej, artystce krakowskiej, która dzięki możnemu sponsorowi wiele lat poświęciła na eksplorowanie terytorium Azji. Dziś w Pamirze, w pobliżu Jeziora Zorkul, można się natknąć na Przełęcz J. Toeplitz-Mrozowskiej (oryginalnie: Passo J. Toeplitz-Mrozowska, nazwa nadana przez Włoskie Towarzystwo Geograficzne). Podróżniczka ta była jednym z najbardziej zaznajomionych z Cejlonem oraz górami i ludami Azji Środkowej (m.in. Kirgizami, Tadżykami) czy ludami Indii - naukowców.

Polskie ślady na Syberii

Jakże wiele polskich śladów pozostawiono na Syberii! Przyczyniły się do tego… klęski w powstaniach narodowych - styczniowym i listopadowym, po których to wielu Polaków wywieziono na Syberię lub też sami decydowali się na emigrację. Dotyczyło to przede wszystkim osób wykształconych, w tym wielu podróżników, badaczy i naukowców. W efekcie, jedne z najbardziej widocznych pasm górskich na mapie świata to Góry Czerskiego oraz Góry Czekanowskiego - i jedne i drugie na wschodzie Syberii.

Jan Czerski prowadził na Syberii wiele badań z zakresu zoologii, paleontologii i meteorologii. Tym zagadnieniom poświęcił blisko 100 książek, a na temat jego osoby oraz badań przez niego prowadzonych powstało prawie 200 publikacji innych autorów. Imieniem Czerskiego nazwano nie tylko olbrzymie pasmo górskie, ale również trzy gatunki zwierząt wykopaliskowych, górę, dolinę oraz stanowisko archeologiczne na Syberii, a także niewielkie miasteczko. Czerski był zesłańcem politycznym na Syberii, odbył tam karę za udział w powstaniu styczniowym. Jako zesłaniec miał bardzo ograniczone prawa, stąd sam musiał się zająć własnym kształceniem w zakresie nauk przyrodniczych. Kto jednak wie, czy Czerski tak by się zachował w pamięci pokoleń, gdyby nie Aleksander Czekanowski - również więzień syberyjskich obozów po powstaniu styczniowym, ale z bardzo już wówczas uznanym nazwiskiem w świecie badaczy.

Aleksander Czekanowski należał do grona najwybitniejszych badaczy Azji Północnej. Całe życie poświęcił Syberii, choć w Polsce wciąż jest słabo znany. Wiele jego dzieł wciąż jeszcze czeka na opublikowanie w Rosji, a na język polski nie zostały przetłumaczone nigdy. Ciekawostką jest to, że prawdopodobnie przyczyną śmierci naukowca było samobójstwo w wyniku posądzenia o kradzież pieniędzy na jedną z kolejnych wypraw. Czekanowski nie wytrzymał presji społecznej i przedwcześnie pożegnał się ze światem.

Bądźmy więc dumni z naszej spuścizny i odwiedzajmy miejsca, które w pewien sposób poszerzają granice Polski…

Pozostali "dawcy nazwisk" na mapie świata:

• Józef Sadowski - jeden z pierwszych polskich osadników w Ameryce z początku XVII wieku,; jego imieniem nazwano zatokę w widłach rzek Ohio i Mississippi, rzekę wpadającą do Jeziora Ontario oraz wyspę na tym jeziorze.
• Eugeniusz Romer - znakomity polski geograf, badacz Polskiego Towarzystwa Geograficznego, którego imieniem nazwano jeden z lodowców na Alasce.
• Henryk Arctowski - w 1899 roku doczekał się ochrzczenia swoim imieniem przez szwedzkiego podróżnika de Geera najwyższej góry na Spitzbergenie, a także położonego tam lodowca oraz jednej z wysepek archipelagu na zachodniej Antarktydzie.
• Filip Baranowicz - zesłaniec z Warszawy; w 1878 r. założył miasteczko portowe na Alasce - Port Baranowicz.
• Władysław Barsz - był odkrywcą przylądka na Nowej Gwinei, nazwanego jego nazwiskiem.
• Maurycy August Beniowski - odkrywca Madagaskaru i jego późniejszy władca; uciekając z Syberii w końcu XVIII wieku, zatrzymał się na jakiś czas na Wyspach Komandorskich w dzisiejszej zatoce Maurycego. Po wylądowaniu na Madagaskarze w miejscu, gdzie obecnie leży Port Augusta, wielki Polak zginął jako król Malgaszów na Wzgórzu Beniowskiego w bitwie z Francuzami.
• Stefan Bernadzikiewicz - odkrył najpierw i nazwał Szczyt Bernadzikiewicza w Górach Księżycowych w Afryce, później - w 1934 roku - został kierownikiem polskiej wyprawy na Spitzbergen, gdzie Norwegowie nazwali jeden z masywów górskich jego imieniem.
• Karol Bogdanowicz - geolog, odkrył i pierwszy zbadał duże pasmo górskie w Azji Środkowej, gdzie dziś istnieje Grzbiet Bogdanowicza.
• Eugeniusz Brodowski - inżynier geodeta, budowniczy kolei brazylijskich, upamiętniony został w Brazylii nazwą stacji kolejowej i miasta - Brodowski.
• Witold Biernacki - fotograf polskiej wyprawy na Spitzbergen w 1934 roku. Stąd nazwa lodowca Biernackiego, nadana przez Norweski Instytut Polarny.
• Adam Czartoryski - dla żołnierzy popowstaniowych założył nad Bosforem w 1845 roku polską wieś o nazwie Adampol. Obecnie wieś ta nosi nazwę Polonezky.
• August Cywołka - polski badacz polarny z początków XIX wieku; jego imieniem nazwano zatokę na Nowej Ziemi, a także wyspy Cywołki na Morzu Karskim oraz u wybrzeży Syberii.
• Benedykt Dybowski - badacz Syberii, zesłaniec z 1870 roku. Jeden z najbardziej zasłużonych polskich podróżników. Jego imieniem nazwano Góry Dybowskiego na wyspie Beringa koło Kamczatki oraz Stację Dybowskiego - ośrodek badawczy nad Bajkałem. W 1934 r. na jego cześć jeden z lodowców na Grenlandii ochrzczono lodowcem Dybowskiego.
• Jan Górski - osadnik polski na Florydzie (USA) upamiętniony przez nazwę Jeziora Górskiego (Górski Lake).
• Kazimierz Jagiellończyk - ku czci polskiego króla Holendrzy nazwali w 1652 roku port na wyspie Tobacco na Antylach oraz fort przy ujściu rzeki De Laware - Kazimierz.
• Mikołaj Korzeniowski - geograf rosyjski polskiego pochodzenia; odkrywca lodowców w Górach Ałtajskich na Pamirze i w górach Tian-szan na pograniczu Chin i Rosji. Oba noszą teraz nazwę lodowców Korzeniowskiego.
• Ignacy Kraszewski - znakomity polski pisarz, został uczczony przez wyprawę Rogozińskiego nadaniem jednemu ze szczytów w Górach Kameruńskich w Afryce nazwy Góry Kraszewskiego.
• Ignacy Kosyrzewski - pierwszy osadnik polski na Alasce. Znajduje się tam rzeka Kosyrzewskiego oraz wieś Kosyrewka, a także podobnie nazwana wieś i rzeka na Kamczatce.
• Włodzimierz Krzyżanowski - generał i pierwszy gubernator Alaski. Jego nazwiskiem Stefan Jarosz opatrzył górę na wyspie Kościuszki u wybrzeży Alaski.
• Ernest Malinowski - inżynier, budowniczy najwyżej biegnącej linii kolejowej na świecie. Jego nazwiskiem nazwano pasmo górskie w Andach w Peru.
• Jan Molleson - 15-letni zesłaniec filareta, wywieziony w 1824 roku z Wilna na Syberię nad rzekę Szyłkę. Umarł w pobliżu góry noszącej później imię Mollesona.
• Jan Potocki - pierwszy polski orientalista, jego pamięć uczciła niemiecka wyprawa Klaprotha, nadając jednemu z archipelagów u wybrzeży Chin nazwę Archipelagu Potockiego.
• Mikołaj Przewalski - naukowiec, odkrywca rasy koni (konie Przewalskiego), badacz Syberii. Od jego nazwiska pochodzi nazwa Góry Przewalskiego w Tybecie, a także Przewalsk - miasto u stóp Ałtaju, gdzie uczony zmarł w 1888 roku, lodowiec w górach Ałtajskich, przylądek na wyspie Ituruk w archipelagu Kurylskim oraz przylądek na Jeziorze Bonneta na Alasce.
• Stefan Rogoziński - własnym nazwiskiem nazwał górę odkrytą przez polską wyprawę do Kamerunu, której to przewodził. Na cześć swojej żony "Szczytem Honoraty" ochrzcił jeden z wierzchołków Góry Bogów w Kamerunie.

Polskie nazwy na mapie świata

Calle Domeyko - ulica w wielu chilijskich miastach, takich jak np. Antofagasta, Chanaral, Coquimbo, La Serena, Los Angeles, Punta Arenas, Santiago de Chile, Valparaiso itp.

• Czerskij - niewielkie miasto na Syberii nad Kołymą
• Dolina Czerskiego - dolina na przedgórzu Sajanów
• Góra Czerskiego - góra położona w Górach Bajkalskich (2558 m n.p.m.)
• Góra Strzeleckiego - najwyższa góra w paśmie Crawford Range, na północ od Alice Spring
• Góra Strzeleckiego - niewielka góra w Paśmie Murchisona w środkowej Australii
• Góry Czekanowskiego - bardzo duże pasmo gór w Syberii
• Góry Czerskiego - jedno z większych pasm górskich na Zabajkalu, o wysokości do 1500 m n.p.m.
• Góry Czerskiego - najwyższe w Syberii Wschodniej pasmo górskie o długości 1500 km, rozciągające się od Zabajkala po północną Jakucję. Najwyższy szczyt to Pobieda o wysokości 3147 m. n.p.m.
• Góry Domeyki - pasmo górskie o długości ok. 600 km, ciągnące się wzdłuż Pustyni Atakama na północy Chile. Region bogaty w surowce i minerały, ale rzadko odwiedzany przez turystów i alpinistów, mimo że obfituje w szczyty przekraczające nawet 6000 m wysokości.
• Góry Strzeleckiego - niewielkie pasmo górskie w południowo-wschodniej Australii, w stanie Wiktoria. Najwyższy szczyt tego pasma pewien angielski badacz nazwał Górą Zmęczenia, krótko opisując dokonania Polaka: "Tylko brak wody i żywności mógł Strzeleckiego zawrócić z drogi".
• Góry Strzeleckiego - pasmo górskie na wyspie Flindersa leżącej na południe od Australii.
• Kamień Czerskiego - niewielka góra nad Bajkałem.
• Pasmo Czerskiego - pasmo górskie w łańcuchu gór Chamar-Daban.
• Pik Czerskiego - góra położona w górach Chamar-Daban, na południe od Bajkału (2090 m n.p.m.).
• Przełęcz Czerskiego - przełęcz w górach Chamar-Daban.
• Przełęcz J. Toeplitz-Mrozowskiej - niewielka przełęcz w Pamirze, w pobliżu Jeziora Rozkul.
• Pueblo Domeyko - małe miasteczko zamieszkane przez 1800 mieszkańców, na granicy regionów Atakama i Coquimbo. Dawna osada górnicza, zwana w latach 1932-1947, z uwagi na bogate złoża złota, srebra i miedzi, "Kalifornią w miniaturze".
• Pustynia Strzeleckiego - niewielki fragment pustyni w środkowej Australii.
• Rezerwat Strzeleckiego - regionalny rezerwat przyrody w Australii.
• Równina Domeyki - rozległa równina w pobliżu Antofagasty, granicząca z Górami Domeyki.
• Rzeka Strzeleckiego - niewielka (190 km długości) okresowa rzeka w środkowej Australii, wpadająca do jeziora Blanche.
• Stanowisko Czerskiego - stanowisko archeologiczne na Syberii, na terenie którego zbadano osiedla ludów pierwotnych.
• Stojanka Czekanowskiego - niewielkie miasteczko na Syberii, w którym w 1873 r. przebywał Czekanowski.
• Strzelecki Town - niewielkie miasteczko w Australii, niedaleko Korumburra.
• Wodospad Czerskiego - wodospad na rzece Chorek w dorzeczu Angary.
• Wulkan Czerskiego - wygasły wulkan w Dolinie Tunkińskiej.

Nie tylko nazwy geograficzne

Amonit Domeyki (Ammonites Domeykanus) - nazwa jednego z gatunków amonitów znalezionych przez Domeykę w regionie Atakama, nadana przez francuskiego paleontologa Dufrenoya.

• Canis Domeycoanus - jedna z odmian lisa chilijskiego.
• Domeykodactylus ceciliae - gatunek prehistorycznego pterodaktyla zbadany w Kordylierze Domeyki w 2000 r.
• Leperditia Czerskii - prehistoryczny skorupiak, którego szczątki także pochodzą ze wschodniej Syberii.
• Osteolepis Tscherskii - prehistoryczny gatunek ryby, odkryty we wschodniej Syberii.
• Polyptchites Tscherskii - jeden z gatunków amonitów, odkryty na terenie wschodniej Syberii.
• Strzelecki Koala - podgatunek koala, zamieszkujący Góry Strzeleckiego.