Każda (nie elektroniczna) książka wykonana jest z papieru, czyli materii organicznej, która z czasem ulega rozkładowi. Duże znaczenie ma tutaj temperatura otoczenia, wilgotność powietrza, nasłonecznienie, a także substancje wykorzystane do produkcji masy papierowej. Woń starych książek naukowcy zdefiniowali jako mieszankę zapachu trawy, wanilii i stęchlizny oczywiście. Jednak analiza organoleptyczna nie pomoże w znalezieniu odpowiedzi na pytanie, dlaczego stare książki pachną w tak specyficzny sposób. W tym celu zespół badaczy z Wielkiej Brytanii wykorzystał analizę fazy nadpowierzchniowej, czyli metody analitycznej wykorzystywanej w chromatografii gazowej.

Lotne związki organiczne, których setki uwalniane są z rozkładającego się papieru, to przyczyna specyficznego zapachu starych książek. To, jak szybko papier ulega degradacji, zależy od jego czystości oraz kwasowości. Im mniej zanieczyszczeń, tym wolniejszy rozkład. Z tego powodu księgi, które powstały w średniowieczu przetrwały do dnia dzisiejszego - do papieru w tamtym czasie nie dodawano żadnych dodatków. Dzisiaj wyroby papiernicze często mają charakter kwasowy, a to pierwszy krok do szybkiego rozkładu.

Skąd w zapachu starych książek wanilia? To tak naprawdę etylowanilina, będąca jednym z produktów rozkładu ligniny, głównego składnika drewna, a co za tym idzie - papieru. Etylowanilina pachnie tak samo jak wanilina, ale z większą intensywnością. Ta druga natomiast jest składnikiem popularnej wanilii. Stąd waniliowa nuta w zapachu starych książek.

Podczas badań naukowcy odkryli, że szczegółowa analiza lotnych związków organicznych uwalnianych podczas rozkładu papieru może znacząco pomóc w dokładnym określeniu składu papieru. Na podstawie rodzaju i ilości produktów rozkładu można bez trudu, znając odpowiednie reakcje, scharakteryzować substancje użyte do produkcji danej książki. Co więcej możliwe jest również określenie w jakim stadium rozkładu znajduje się dany egzemplarz. Może to mieć szczególne znaczenie w przypadku znalezisk historycznych ksiąg lub rękopisów, które wymagają odpowiednich sposobów konserwacji.

Miłośnicy książek powinni mieć na uwadze, że książki nie tylko uwalniają zapachy, ale również je absorbują. Dlatego właśnie każda książka kucharska będzie pachniała inaczej niż ta, którą czytamy w sypialni przed snem. Wszystkie papierowe dzieła literackie bardzo szybko przesiąkają zapachem tytoniu czy stęchlizny, więc lepiej nie trzymać ich w zadymionym pomieszczeniu ani w piwnicy. Rozkład papieru zachodzi szybciej w wysokich temperaturach, przy dużej wilgotności oraz przy bezpośrednim, długotrwałym nasłonecznieniu. Zastanawiając się gdzie umieścić swoją domową biblioteczkę warto zwrócić uwagę, aby było to miejsce suche, w miarę chłodne i najlepiej z daleka od promieni słonecznych.

Więcej informacji:
Strlic M, Thomas J, Trafela T, Cséfalvayová L, Kralj Cigić I, Kolar J, & Cassar M (2009). Material degradomics: on the smell of old books. Analytical chemistry, 81 (20), 8617-22 PMID: 19761214.